هدایت تحصیلی دانش آموزان و نقش مشاوره در آینده شغلی
یكی از مهم‌ترین تصمیم‌های زندگی افراد که با هدایت تحصیلی دانش آموزان به نحوه ی صحیح باید صورت بگیرد ، انتخاب رشته تحصیلی است كه تا حد زیادی آینده شغلی آنان را مشخص می‌نماید.
دانش‌آموزان تا پایه نهم تحصیلی، دانش عمومی را می‌آموزند كه در حیطه‌های مختلف یادگیری به آن نیاز دارند،اما در این پایه باید بتوانند براساس آنچه كه در مورد خود، نیازهای جامعه و محیط آموخته‌اند و از آنها آگاه شده‌اند، به انتخاب صحیح و مناسب شاخه، گروه و رشته تحصیلی- حرفه‌ای خود بپردازند.
بنابراین، دانش‌آموزان باید برای تصمیم‌گیری نهایی در مورد انتخاب رشته تحصیلی خود آماده شوند.
آمادگی برای انتخاب به این معنی است كه دانش‌آموزان بتوانند سرنوشت تحصیلی و شغلی خود را براساس توانایی، رغبت، استعداد، شخصیت، ارزش‌ها و با توجه به نیازهای جامعه و امكانات مدرسه و منطقه مشخص كنند.
هدایت تحصیلی دانش آموزان فرایند كمك به دانش‌آموزان برای انتخاب رشته تحصیلی مناسب براساس شناخت استعدادها و توانایی‌هایش و امكانات و شرایط محیطی است.
فرایند انتخاب رشته تحصیلی مستلزم تصمیم‌گیری دانش‌آموز براساس آگاهی و شناخت وی از علایق و توانایی‌هایش، شرایط و امكانات آموزشی موجود و ارتباط مشاغل موجود در جامعه با رشته‌های تحصیلی است.
عدم آگاهی و علاقه نداشتن به رشته تحصیلی موجب به وجود آمدن ناهماهنگی بین شغل آینده افراد با نیازها و انتظارات می‌گردد و عواقب و پیامدهای سوء ناشی از این مسأله متوجه نظام آموزشی خواهد شد.
به همین دلیل ارائه راهكارهای مؤثر برای هدایت تحصیلی دانش آموزان سبب افزایش كیفیت نظام آموزشی و بازدهی و كارایی بالای نیروی انسانی می‌شود.
در واقع، شناخت رشته‌ها و علاقه به رشته تحصیلی حس مسئولیت‌پذیری را بالا می‌برد كه به نوبه خود منجر به افزایش عملكرد افراد در تولید و ارائه خدمات می‌گردد.
امروزه، بیشتر افراد تمایل به ادامه تحصیل در سطوح مختلف دارند.
با عنایت به این‌كه تحصیل در هر رشته‌ای به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر سطح رضایت‌مندی از زندگی، شغل و سلامت روان تأثیرگذار است، دقت در انتخاب رشته تحصیلی ضروری می‌نماید و از آن‌جایی كه انتخاب در دوره متوسطه مقدمه انتخاب رشته دانشگاه و انتخاب شغل است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد و باید رشته‌ای را برگزید كه با ویژگی‌های شخصیتی و روحی فرد مطابقت داشته باشد و آینده شغلی، درآمد، رضایت و آرامش فرد را نیز تأمین كند.
كارشناسان تعلیم و تربیت معتقدند كه هدایت تحصیلی مانع از هدر رفتن استعدادها، علاقه و رغبت دانش‌آموزان می‌شود و از این طریق می‌توان به‌صورت كیفی و كمّی موجب رشد و شكوفایی دانش‌آموزان و توسعه همه جانبه كشور شد.
بدون تردید هدایت تحصیلی دانش آموزان به صورت درست نقش ویژه‌ای در آینده تحصیلی و شغلی فرد خواهد داشت.
انتخاب درست موجب موفقیت تحصیلی، رضایت شغلی، پیشرفت شغلی، كسب درآمد، رضایت از زندگی و موفقیت‌های اجتماعی می‌شود.
مسئولیت اصلی انتخاب رشته تحصیلی بر عهده خود دانش‌آموز است و مشاور، والدین، معلمان و سایر افراد فقط نقش راهنما را دارند.
بنابراین، با افزایش آگاهی و جمع‌آوری اطلاعات هرچه بیشتر در شناخت از خود و رشته‌های تحصیلی می‌توان مسیر را با دقت انتخاب كرد تا از تغییر رشته جلوگیری شود.
بدیهی است عدم ارائه مشاوره تحصیلی كافی و مناسب، دستیابی دانش‌آموزان را به اهداف آموزشی مختل می‌سازد.
لذا با توجه به اهمیت و نقش جایگاه مشاوره تحصیلی در دستیابی دانش‌آموزان به اهداف آموزشی ضرورت دارد که نقش بی‌بدیل مشاوره تحصیلی در آینده شغلی و حرفه‌ای دانش‌آموزان دوره متوسطه تبیین شود؛ چرا كه بررسی، ثبت و تبیین تجارب و روند تحولی نظام راهنمایی و مشاوره تحصیلی، زمینه‌ساز توسعه، تحول و رشد دانش‌آموزان است.
از این‌رو، پژوهش حاضر با هدف تبیین نقش مشاوره تحصیلی در آینده شغلی و حرفه‌ای دانش‌آموزان دوره متوسطه انجام شده است.
مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان:
انتخاب رشته تحصیلی برای دانش‌آموزان بسیار حایز اهمیت است و همیشه به‌عنوان یكی از چالش‌های بزرگ دانش‌آموزان و خانواده آنان محسوب می‌شود.
همچنین، فرایند انتخاب درست رشته تحصیلی و شغل به علت پیشرفت سریع دانش و فناوری هر روز پیچیده‌تر می‌شود.
انتخاب شغل و حرفه بستگی به عوامل متعددی دارد كه از مهم‌ترین آنها انتخاب رشته تحصیلی را می‌توان برشمرد.
انتخاب رشته تحصیلی در صورتی مطلوب خواهد بود كه با میزان توانمندی، استعداد، مهارت، لیاقت، هوش، شایستگی و استحقاق افراد مطابقت داشته باشد.
با این وجود، بسیاری از دانش‌آموزان هنگامی كه به مرحله انتخاب رشته تحصیلی می‌رسند، به دلیل عدم آشنایی كامل با توانایی‌های خود و عدم اطلاع كافی درباره مشاغل مورد نیاز جامعه در آینده، سردرگم می‌شوند و نمی‌دانند كه كدام رشته تحصیلی را انتخاب كنند و كدام شغل برایشان مناسب‌تر است.
وجود تفاوت در هوش و استعداد، علایق و شخصیت بین انسان‌ها، مشاوره تحصیلی و مشاوره شغلی را در جامعه ضروری می‌سازد.
بدین منظور نظام آموزش و پرورش، برنامه مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان را به‌عنوان راهكاری مناسب و حیاتی در هدایت تحصیلی دانش آموزان و هدایت شغلی مورد توجه قرار داده است.
مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان رابطه‌ای پویا و هدفمند است كه مبتنی بر مشاركت مشاور و دانش‌آموز و با روش‌هایی منطبق بر نیازمندی‌های دانش‌آموز صورت می‌پذیرد.
«هدایت تحصیلی دانش آموزان، فرایند ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره به دانش‌آموزان برای آشنایی با استعدادها، علایق، توانایی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی خویش از طریق مشاوره فردی، گروهی، ارزیابی‌ها، مصاحبه با والدین و تكمیل چك‌لیست‌های مربوط از یك طرف و شناخت از شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی، حرفه و مشاغل مورد نیاز جامعه از طریق ارائه بروشورها، بولتن‌ها، اطلاعات آماری از مشاغل و نیازهای جامعه در برنامه درسی رسمی و غیررسمی برای انتخاب آگاهانه شاخه و رشته تحصیلی مناسب است».
ارائه مشاوره تحصیلی به دانش‌آموزان یك تلاش مهم و وقت‌گیر همیشگی در طول زندگی تحصیلی است.
اهداف و اصول هدایت تحصیلی دانش آموزان:
هدف از هدایت تحصیلی دانش آموزان، انتخاب مناسب‌ترین رشته تحصیلی برای دانش‌آموز است.
برنامه مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان در پایان پایه نهم در دوره اول متوسطه انجام می‌شود كه ضمن فراهم ساختن امكان دستیابی به اهداف آموزشی، ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای و اجتماعی و ایجاد ارتباط و استفاده از منابع موجود در جامعه را برای دانش‌آموزان مهیا می‌سازد.
هدف كلی هدایت تحصیلی دانش آموزان عبارت است از:
«رشد یكپارچه و مستمر عقلی، ایمانی، عملی و اخلاقی دانش‌آموزان به گونه‌ای كه بتواند با شناخت ظرفیت‌های خود، مسئولیتش در مقابل خداوند كه همان رشد ظرفیت‌هاست، محقق سازد و ارتباط و تعامل با محیط تحصیلی- شغلی و تعامل اثربخش با دیگران از طریق كسب شایستگی‌های پایه برای انتخاب مناسب‌ترین مسیر زندگی تحصیلی- شغلی را فرا گیرد».
در مصوبه نهصد و بیست و هفتمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش در تاریخ ۲۴/۱۲/۱۳۹۴ نیز اهداف هدایت تحصیلی دانش آموزان عبارتند از:
- شناسایی و شناساندن استعداد، توانایی، علایق و ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان
- كمك به انتخاب آگاهانه رشته تحصیلی و مسیر آینده شغلی و حرفه‌ای دانش‌آموزان
- كمك به هدایت متوازن دانش‌آموزان به شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی براساس سیاست‌های توسعه‌ای كشور .
اصول هدایت تحصیلی دانش آموزان عبارتند از:
- توجه به ارزش‌های فلسفی دینی درجهت‌گیری‌های تحصیلی و شغلی كشور
- توسعه رشد و استقلال ملی و دستیابی به انسجام فرهنگی
- توجه به تفكر فرایندی و مداخله‌ای یادگیرندگان (نقش فعال، داوطلبانه و آگاهانه دانش‌آموزان در جریان هدایت تحصیلی- شغلی)
- اعتبار بخشی به نقش معلمان و كاركنان مدرسه (مشاركت سیستمی و مجدانه معلمان و كاركنان مدرسه در فرایند هدایت تحصیلی- شغلی)
- توجه به نقش مؤثر والدین در جریان هدایت تحصیلی- شغلی فرزندان (كمك در كسب تجربیات شغلی و تحصیلی، شناسایی استعدادها، بازدیدها و غیره)
- ماهیت (توجه به شخصیت، ارزش‌ها و رغبت‌ها، توانایی‌ها، هیجانات، امكانات، نیازها و شرایط بومی و محلی، استانی و غیره)
- توجه به یادگیری مادام‌العمر (هدایت تحصیلی- شغلی جریان مداوم و پیوسته از پیش دبستانی تا پایان عمر تعریف شده است)
- جلب مشاركت و تعامل (باید از ظرفیت همه دستگاه‌ها و نهادهای درونی و بیرونی وزارت آموزش و پرورش در جریان هدایت تحصیلی- شغلی استفاده شود)
- رشدی و یكپارچه بودن (توجه به نیازهای ویژه، رشدی و پیوسته و انطباق‌پذیری بالا در برنامه‌ها).
چالش‌های مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان و راهكارهای گذر از این چالش‌ها:
چالش به مجموعه شرایط، واقعیت‌ها، دلایل و شواهدی اطلاق می‌گردد كه وضع موجود نظام هدایت تحصیلی رسمی را به مبارزه طلبیده یا مفید بودن برنامه‌های جاری را مورد تردید قرار داده است و دست‌اندركاران نظام آموزشی را به تغییر وضع موجود و سازگاری با شرایط جدید دعوت می‌كند.
به سخن دیگر، به موقعیت‌ها و شرایطی كه موفقیت برنامه‌های هدایت تحصیلی را با مخاطرات جدی مواجه می‌كند، چالش‌های این برنامه‌ها گفته می‌شود.
نگاهی به یافته‌های مطالعات انجام گرفته نمایانگر آن است كه در ایران چالش‌های ناظر بر برنامه‌های هدایت تحصیلی دانش آموزان در طول زمان (از دهه ۱۳۵۰ تا دهه ۱۳۹۰) پایدار بوده‌اند و موفقیت برنامه هدایت تحصیلی دانش آموزان را تهدید می‌كنند.
عوامل تهدیدكننده یا چالش‌های ناظر بر برنامه‌های هدایت تحصیلی دانش آموزان به پنج گروه تقسیم می‌شوند:
- مساعد نبودن بافت و زمینههدایت تحصیلی دانش آموزان
- مناسب نبودن زمان (نابهنگام بودن) هدایت تحصیلی دانش آموزان
- كافی نبودن دانش و مهارت مشاوران
- كافی نبودن منابع و امكانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری
- مناسب نبودن ملاك‌ها و فرایند هدایت تحصیلی دانش آموزان
علاوه بر موارد فوق، عوامل دیگری نیز بر انتخاب اشتباه رشته تحصیلی در پایه نهم مؤثرند كه عبارتند از:
- تأكید والدین بر رشته:
كه موجب تمركز دانش‌آموز بر یك رشته و حرفه خاص شده و از بررسی سایر رشته‌ها و مشاغل بازمی‌ماند. بنابراین، عدم توجه به استعدادها و توانمندی‌های فرزندشان موجب انتخاب اشتباه رشته و از بین رفتن خلاقیت، انگیزه و رشد فرزندشان می‌شود.
- توجه و تصمیم‌گیری براساس باورهای غلط در مورد بعضی رشته‌ها و مشاغل:
برخی از دانش‌آموزان تحت تأثیر افكار اطرافیان رشته‌ای را انتخاب می‌كنند كه هیچ‌گونه هماهنگی با ویژگی‌های شخصیتی آنها ندارد.
- تأكید و تمركز بر درس‌هایی كه دانش‌آموز در آنها ضعیف یا قوی است:
دانش‌آموزی كه صرفاً به دلیل گرفتن نمره خوب در درسی، جذب رشته مربوط می‌شود ممكن است پس از ورود به آن رشته متوجه شود كه علاقه چندانی ندارد یا مشاغل مربوط به آن رشته سنخیتی با آنها ندارد.
- مشكلات عاطفی و خانوادگی:
فشارهای ناشی از درگیری‌های خانوادگی در روحیه دانش‌آموز تأثیر منفی داشته و منجر به انتخاب و تصمیم‌گیری اشتباه می‌شود
- تأثیر‌پذیری از دوستان:
دانش‌آموزان با نادیده گرفتن ویژگی‌های فردی و تحصیلی خود صرفاً با پیروی از دوستان خود رشته‌ای اشتباه را انتخاب می‌كنند
- مشاوره با افراد غیرمتخصص:
مشورت كردن با افرادی كه سررشته‌ای از مسایل مربوط به انتخاب رشته ندارند به انتخاب نادرست رشته تحصیلی منجر می‌شود.
ازجمله مشكلات كلیدی در هدایت تحصیلی در سطح كلان می‌توان به این موارد اشاره كرد:
- عدم ارتباط بین نیازهای شغلی و رشته‌های تحصیلی در دانشگاه‌ها
- بیكاری بالای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی
- پایین بودن مهارت‌های فارغ‌التحصیلان با نیازهای مشاغل جدید
- پایین بودن روحیه كارآفرینی افراد
- عدم آگاهی خانواده از نیازهای جدید بازار كار و جریان هدایت تحصیلی دانش آموزان
- عدم ایفای نقش صدا و سیما در فرهنگ‌سازی مناسب در مورد هدایت تحصیلی دانش آموزان
- عدم ارتباط مناسب بین بخش صنعت با هنرستان‌ها
- عدم آگاهی مدیران، مشاوران، دبیران نسبت به ابعاد مختلف جریان هدایت تحصیلی دانش آموزان
- نبودن یكپارچه از صف تا ستاد نسبت به جریان هدایت تحصیلی دانش آموزان
- نادیده گرفتن نقش برنامه درسی در هدایت تحصیلی.
ازجمله پیشنهادهایی كه برای مقابله با چالش‌های موجود در اجرای برنامه هدایت تحصیلی ارائه شده‌اند، عبارتند از:
- ایجاد بسترهای شغلی لازم در جامعه به موازات توزیع متوازن دانش‌آموزان در رشته‌های فنی حرفه‌ای و كارودانش، آموزش كارآفرینی برای كاهش نگرانی از آینده شغلی، لزوم آموزش نحوه حمایت عاطفی به والدین دانش‌آموزان در جهت كاهش فشارهای روانی ضمن انتخاب،
- تجربه عملی تحت نظارت مشاغل توسط دانش‌آموز برای روشن‌تر شدن دیدگاه دانش‌آموزان در خصوص واقعیت مشاغل،
- استفاده از فناوری‌های نوین آموزشی در راستای اطلاع‌رسانی شغلی- تحصیلی به دانش‌آموزان مناطق محروم‌تر و توزیع عادلانه‌تر خدمات بین همه دانش‌آموزان، استفاده از سیستم‌های كمكی مشاوره برای جبران كمبود زمانی،
- اتخاذ تدابیر و سیاست‌های مناسب برای ایجاد زمینه مساعد و فرهنگ‌سازی برای در اولویت قرار دادن توسعه منابع انسانی و برانگیخته شدن خانواده‌ها برای توسعه استعدادهای ذاتی فرزندان
- اقدامات مناسب جهت تقویت منابع نرم‌افزاری و برطرف كردن ضعف‌های مشهود برنامه‌ریزی، تصریح نیازها و امكانات جامعه،
- اندازه‌گیری دقیق ویژگی‌های شخصیتی و ظرفیت‌های بالقوه دانش‌آموزان، تأمین منابع،
- تربیت و استخدام افراد متخصص و كارآمد و ارتقای سطح دانش و مهارت حرفه‌ای مشاوران تحصیلی،
- توجیه و متعهد ساختن گروه‌های ذیربط، تداوم شناسایی و هدایت تحصیلی دانش آموزان و استمرار در انجام دادن پژوهش و ارزشیابی اقدام‌ها و برنامه‌ها، راهكارهایی هستند كه به بهبود برنامه هدایت تحصیلی كمك می‌كنند .
بحث و نتیجه‌گیری
بنا بر آنچه بیان شد، در قرن حاضر نحوه به‌كارگیری و اشتغال نسبت به قبل تغییراتی داشته و لازم است چشم‌انداز برنامه هدایت تحصیلی دانش آموزان با مدنظر قرار دادن شرایط جدید اشتغال انجام شود.
روی هم رفته، نتیجه اصلی كه از این پژوهش به‌دست آمد، آن است كه مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان به رشته‌های مورد علاقه و متناسب با استعدادها و توانمندی‌های آنها از نكات مهم و حایز اهمیت در همه نظام‌های آموزشی جهان است.
در ایران نیز مشاوره تحصیلی مورد توجه دست‌اندركاران نظام آموزش و پرورش بوده و هم‌اكنون مشاوران تحصیلی در پایان پایه نهم دوره اول متوسطه، وظیفه هدایت علمی نوجوانان را به سمت حیطه‌های متناسب با شرایط و ویژگی‌های فردی و اجتماعی و نیازهای جامعه در آینده برعهده دارند.
مشاوران و راهنمایان باتجربه، با اتكا به شیوه‌ها و روش‌های علمی به دانش‌آموزان كمك می‌كنند تا با انتخاب راه و روشی درست، به خود و جامعه فایده برسانند.
هدف عمده در هر یك از فعالیت‌هایی كه به راهنمایی و هدایت تحصیلی منجر می‌شود، كمك به دانش‌آموز است تا در فرایند تحصیل موفق شود و رشته مناسبی انتخاب كند.
بنابراین، موفقیت در انتخاب رشته تحصیلی و آینده شغلی و حرفه‌ای تحت تأثیر عواملی مانند دانش‌آموزان (توانایی ذهنی، استعداد خاص و معین، رغبت‌ها، شخصیت)، واقعیت‌ها، اصول اساسی روابط انسانی (تكریم شخصیت و كرامت و فضیلت انسان‌ها) و ویژگی‌های فردی راهنما (خصوصیات فیزیكی راهنما و ظرفیت‌های روانی) قرار دارد.
در سند تحول بنیادین، وزارت آموزش و پرورش مكلف شده است با تدوین نظام جامع هدایت تحصیلی زمینه شناسایی استعدادها و علاقه‌های دانش‌آموزان را از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه فراهم كند
یعنی دیگر هدایت تحصیلی دانش آموزان مختص پایه نهم نیست و باید همه پایه‌های تحصیلی را در بر گیرد ،
لكن تا زمان استقرار نظام جامع هدایت تحصیلی دانش آموزان و استعدادیابی، هدایت تحصیلی دانش آموزاندر پایان پایه نهم صورت می‌گیرد.
با این وجود، تجارب عملی اجرای برنامه‌های هدایت تحصیلی دانش آموزان در كشور حاكی از چالش‌های موجود در اجرای آن بوده است .
با عنایت به این‌كه مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان موجب بهبود پیامدهای آموزشی می‌شود، به دست‌اندركاران آموزش و پرورش و به‌ویژه اعضای كمیته هدایت تحصیلی دانش آموزان مدارس (مدیر مدرسه، معاونان، مشاور، نماینده معلمان، كارشناسان تحصیلی و سایر متخصصان) پیشنهاد می‌شود،
كه برای كمك به دانش‌آموزان در انتخاب درست رشته تحصیلی به شناخت استعدادها و علایق دانش‌آموزان، شناخت امكانات موجود در منطقه و كشور و شناخت نیازهای فعلی و آینده كشور توجه نمایند و با افزایش آگاهی دانش‌آموزان و خانواده‌ها از رشته‌های تحصیلی و مشاغل از انتخاب نادرست رشته تحصیلی جلوگیری كنند.
بر این اساس، شناخت خود (استعداد، شخصیت، رغبت، توانایی و ارزش)، شناخت نیازهای جامعه (شناخت مشاغل و حرف، آینده شغلی و حرفه‌ای كشور، آینده شغلی و حرفه‌ای استان، آینده شغلی و حرفه‌ای منطقه)
و شناخت محیط (محدودیت‌ها و امكانات رشته‌های تحصیلی- حرفه‌ای موجود در منطقه، رشته‌های تحصیلی- حرفه‌ای موجود در منطقه، هنرستان‌ها و دبیرستان‌های موجود در دوره دوم متوسطه) ازجمله عواملی هستند،
كه دانش‌آموزان برای انتخاب صحیح و مناسب رشته تحصیلی- حرفه‌ای خود باید با آنها آشنا شده و با كمك مشاور مدرسه و دبیران خود به تعمیق دانسته‌های خود در این زمینه بپردازند تا در انتخاب رشته تحصیلی موفق شوند.
از آن‌جایی كه در امر مشاوره و هدایت تحصیلی دانش آموزان ، نقش مشاور مدرسه از اهمیت بیشتری برخوردار است، ارتقاء توانمندی‌ها و مهارت‌های مشاوران با تخصصی كردن خدمات مشاوره‌ای در دوره‌های آموزش تكمیلی كوتاه‌مدت و بلندمدت توصیه می‌شود.
با توجه به محدودیت پژوهش حاضر در به‌كارگیری روش‌های تحقیق كیفی و كمّی، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آینده به جمع‌آوری داده‌های كمّی از طریق پرسشنامه یا داده‌های كیفی از طریق رویكرد پدیدارشناسی و تجربه زیسته مشاوران مدارس، دانش‌آموزان و خانواده‌ها اقدام شود تا داده‌هایی غنی‌تر مبنای تجزیه و تحلیل و ارائه راهكارها قرار گیرند.